Cel zajęć:
zapoznanie uczniów z sekwencją ekosystemów oraz gatunkami roślin i zwierząt typowymi dla doliny rzecznej, a także problemami i sposobami ich ochrony
Cele operacyjne:
uczeń/uczennica:
- wymienia co najmniej 5 różnych typów siedlisk związanych z dolinami rzecznymi
- rozpoznaje co najmniej 15 gatunków roślin i zwierząt
związanych z dolinami rzecznymi - wymienia co najmniej 5 gatunków chronionych roślin i zwierząt typowych dla dolin rzecznych
- omawia ukształtowanie powierzchni w dolinie rzecznej, a także charakterystyczne cechy i genezę starorzeczy
- wyjaśnia pojęcie ekosystemów naturalnych i półnaturalnych, ochrony biernej i czynnej
- wskazuje na rolę człowieka w kształtowaniu ekosystemów
półnaturalnych
Środki:
- duży arkusz papieru lub brystolu
- wydrukowane karteczki z gatunkami roślin i zwierząt
- wydrukowane zdjęcie lotnicze
- klej
- nożyczki
- pisaki
Czas trwania:
1–2 godziny lekcyjne (w zależności od wieku i aktywności grupy)
Miejsce zajęć:
sala lekcyjna
Grupa wiekowa:
od IV klasy szkoły podstawowej
Przebieg zajęć:
Wcześniej przygotuj materiały i salę. Na dużym, podłużnym arkuszu papieru (może być sklejony z mniejszych kartek) narysuj przekrój poprzeczny przez dolinę rzeki (proponowany schemat w załączniku) i zaznacz na nim poszczególne siedliska typowe dla dolin rzecznych – od muraw kserotermicznych, ciepłolubnych zarośli i łąk świeżych na stokach dolin, przez różne typy łąk i lasów, starorzecza, ziołorośla, szuwary, aż do rzeki. Arkusz połóż na podłodze, dużym stole lub na zestawionych ławkach, tak aby wszyscy mieli do niego dostęp.
Karteczki z gatunkami roślin i zwierząt należy wydrukować, odpowiednio porozcinać, aby można było je skleić w trójkąty – tak żeby postawić je na jednym z boków. Na jednym boku ma się znaleźć nazwa gatunku, na drugim – rysunek, a na trzecim – krótki opis, podpowiadający gdzie umieścić dany gatunek.
Poinformuj uczniów, że zajęcia będą dotyczyły różnorodności przyrody w dolinie rzeki. Zapytaj, czy byli kiedyś w dolinie rzeki – jaka to była rzeka? Czy była duża czy mała, jak się nazywała? Jakie widzieli tam zwierzęta i rośliny? Czy były tam lasy, łąki, pola, zabudowania? Czy pamiętają, jakie drzewa rosły w lasach? Czym zajmowali się napotkani ludzie? Może wypasali zwierzęta albo kosili łąkę, może spacerowali albo wędkowali? A może wcale nie było ludzi? Zapytaj, czy pamiętają, jak ukształtowana była dolina rzeki – czy szło się w górę, czy w dół? Czy stoki doliny były łagodne, czy strome? Czy oprócz rzeki były tam jakieś zbiorniki wodne? Jaki miały kształt? Były okrągłe czy wydłużone? Możesz pokazać uczniom wydrukowane zdjęcie lotnicze np. z doliny Warty w Rogalińskim Parku Krajobrazowym (zdjęcie można ściągnąć np. ze strony www.geoportal.gov.pl). Dlaczego te zbiorniki są takie długie, wąskie i mają kształt rogalików? Skąd się wzięły? Na podstawie zdjęcia łatwo się zorientować, że są to odcięte zakola rzeki – starorzecza. Rzeka w naturalnym korycie często zmienia swój bieg.
W tym czasie uczniowie na pewno zauważyli już arkusz papieru z narysowanym przekrojem doliny, być może nawet sugerowali się nim przy wcześniejszej rozmowie np. na temat ukształtowania powierzchni. Wyjaśnij, co przedstawia rysunek – jest to poprzeczny przekrój doliny, na którym oznaczone są różne typy lasów, łąk, pastwisk i muraw – siedliska przyrodnicze lub ekosystemy. Niektóre z nich występują nad samą rzeką, gdzie jest bardzo mokro – w czasie powodzi są one zalane wodą. Inne wykształcają się na glebach wilgotnych, ale nie lubią częstych zalewów. Łąki świeże i murawy kserotermiczne występują na stokach doliny, w miejscach bardziej suchych, a w przypadku muraw – silnie nasłonecznionych.
Rozdaj teraz poskładane karteczki z gatunkami roślin i zwierząt – uczniowie mogą np. losować je z jakiegoś pojemnika. Na początek poproś każdego z uczniów, którzy wylosowali gatunki chronione, o wymienienie ich nazw i oznaczenie ich czerwonym kolorem (np. obrysowanie pisakiem nazwy gatunku). Uczniowie, którzy wylosowali zwierzęta hodowlane (krowa, owca), niech oznaczą je kolorem żółtym.
Zapytaj uczniów, które z tych gatunków są im znane, a o których słyszą po raz pierwszy. Które ze zwierząt lub którą z roślin zdarzyło im się spotkać?
Poproś uczniów, aby na podstawie swojej wiedzy oraz krótkich podpowiedzi na karteczkach z gatunkami dopasowali je do poszczególnych siedlisk:
- murawa kserotermiczna – dzwonek syberyjski, ostnica
włosowata, owca wrzosówka - ciepłolubne zarośla – tarnina pospolita, głóg jednoszyjkowy, gąsiorek
- łęg wiązowo-dębowy – wiąz szypułkowy, dąb bezszypułkowy, ziarnopłon wiosenny, dzięcioł średni
- starorzecze – kotewka orzech wodny, grążel żółty, strzałka wodna
- łąka selernicowa – selernica żyłkowana
- szuwar – mozga trzcinowata, gęś gęgawa
- rzeka – wydra
- łęg wierzbowo-topolowy – wierzba biała, bóbr europejski
- ziołorośla – chmiel pospolity, kielisznik pospolity
- pastwisko zalewowe – mietlica rozłogowa, jaskier rozłogowy, krowa,
- łąka wyczyńcowa – wyczyniec łąkowy, firletka poszarpana,
bocian biały - pastwisko grzebienicowe – grzebienica pospolita, stokrotka zwyczajna, krowa
- łąka świeża – dzwonek rozpierzchły, kozibród łąkowy, derkacz
Niektóre gatunki można umieścić w kilku miejscach – np. wierzba może rosnąć również wśród łąk i pastwisk, wydra może występować w rzece lub starorzeczu, bocian – na dowolnej łące czy pastwisku, derkacz – na łące wyczyńcowej, selernicowej lub świeżej.
Karteczki można po prostu postawić, można też przykleić, kiedy już jesteśmy pewni ich lokalizacji.
Kiedy wszystkie gatunki są już na swoich miejscach, zapytaj uczniów, jakiego gatunku tutaj brakuje. Mamy różne gatunki roślin i zwierząt, pospolite i rzadkie, mamy zwierzęta hodowlane, ale nie ma gatunku, który kształtuje dużą część siedlisk w dolinie rzeki – człowieka. Zapytaj uczniów, które z siedlisk w dolinie rzeki nie potrzebują człowieka – są to lasy, zarośla, ziołorośla, szuwary, starorzecza oraz ekosystem samej rzeki. Człowiek może je przekształcać, np. umacniać brzegi rzeki, sadzić i wycinać las, ale ekosystemy te doskonale poradzą sobie bez niego. Są to ekosystemy naturalne. Poproś uczniów, aby oznaczyli je na schemacie jakimś symbolem kojarzącym się z przyrodą – na przykład listkiem. Zapytaj, w jaki sposób należałoby chronić te siedliska. Czy trzeba tam coś robić, czy lepiej po prostu zostawić je w spokoju, tak aby przyroda rządziła się własnymi prawami? Można utworzyć tu rezerwat przyrody, zrezygnować z wycinania drzew i innych działań. Taki sposób ochrony to ochrona bierna – oznacza to, że człowiek rezygnuje w takim miejscu z wszelkiej działalności gospodarczej.
Następnie zapytaj, które z siedlisk wymagają ingerencji człowieka. Jakiej? Łąki i pastwiska muszą być koszone i wypasane, inaczej wyrosną na nich drzewa i krzewy. Na murawach kserotermicznych pasą się owce, więc jest to również rodzaj pastwiska. Ekosystemy te wykształciły się wskutek tradycyjnych, łagodnych form gospodarki człowieka – są to ekosystemy półnaturalne. Zaznaczcie je jakimś symbolem kojarzącym się z człowiekiem, może to być sylwetka człowieka, ale może być np. traktor czy kosa. Czy na łąkach i pastwiskach też występują gatunki chronione?
Poproś teraz uczniów, żeby wyobrazili sobie, że z doliny znika człowiek. Co by się stało? Które siedliska by zniknęły? Które by się rozprzestrzeniły? Razem z nimi zniknęłyby również pewne gatunki – które? Wspólnie zastanówcie się, w jaki sposób należy chronić ekosystemy półnaturalne. Najlepiej utrzymywać na nich takie formy gospodarowania, jakie przyczyniły się do ich powstania i trwania – tradycyjne formy koszenia i wypasu. Taki sposób ochrony to ochrona czynna. Człowiek musi tu wykonywać jakieś czynności – w tym przypadku koszenie albo wypas zwierząt. Zapytaj uczniów, które z gatunków chronionych umieszczonych na schemacie wymagają ochrony czynnej. Dlaczego? Na czym ta ochrona miałaby polegać? Są to wszystkie gatunki związane z łąkami, pastwiskami i murawami.
