29 lipca 1423 roku w Przedborzu król Władysław Jagiełło nadał Łodzi prawa miejskie. Miasto rozłożyło się na niewielkim wzniesieniu, tzw. „górkach plebańskich” na terenie obecnego Placu Kościelnego. Południową część ówczesnego miasta opływała rzeka Ostroga – obecnie Łódka. Przez setki lat miasto wiodło cichy, monotonny żywot z dala od wydarzeń, które mogłyby zapisać je na kartach historii. Istotnym faktem, który wpłynął na przyszłość Łodzi, był drugi rozbiór Polski w 1793 roku. Łódź znalazła się pod zaborem pruskim. W kilka lat później nastąpiła sekularyzacja dóbr kościelnych, wyżej wspomniane tereny stały się własnością rządową.

Przebiegający przez Łódź dział wodny I rzędu we wschodniej części miasta biegnie południkowo, w części północnej równoleżnikowo. Przebieg działu wodnego związany jest z terenem wyniesionym. Najwyższe wzniesienie na obszarze Łodzi znajduje się na Stokach i osiąga 276 m n.p.m. Jest to strefa krawędziowa Wzniesień Łódzkich. Okolice Stoków to węzeł hydrologiczny. Wypływają stąd liczne strumienie. Ze Stoków teren obniża się dość gwałtownie na południowy zachód, by w dolinie Neru osiągnąć wysokość ok. 170 m n.p.m. Nachylenie terenu przekracza tutaj 8‰, co daje dużą prędkość wodzie niesionej przez rzeki.

Te liczne rzeczki i strumienie były opisywane przez Stanisława Staszica w 1825 roku. „Łódź – małe drewniane miasteczko rządowe, od dwóch lat na fabryki rozmaite przeznaczone. Położenie miasta tego jest szczególniejsze z wielu względów: znajduje się z całą swoją rozległą okolicą pod obszernym i wyniosłym wzgórzem, z którego niezliczone trzyszczą źródła…”. Jak wynika z opisu, tereny rządowe, a przede wszystkim liczne strumienie, były przyczyną rozwoju Łodzi. Dziś do słów Staszica możemy podchodzić z rezerwą, bo gdzież są te liczne źródła? Te wartko płynące rzeki?

Rozwój przemysłu włókienniczego, który zużywał ogromne ilości wody, oraz wzrost liczby mieszkańców do 800 tysięcy musiał odbić się na poziomie wód gruntowych i wód głębinowych. Ich poziom obniżył się, wyschły liczne źródła zasilające rzeki. Aż do lat 50-tych XX wieku Łódź czerpała wodę ze studni głębinowych. Rzeki, które początkowo dostarczały wody pitnej mieszkańcom oraz energii dla fabryk, już w połowie XIX wieku stały się odbiorcami ścieków przemysłowych i komunalnych. Było to przyczyną specyficznego zapachu unoszącego się w pobliżu tychże „rzek”. Już druga połowa XIX wieku to czas, kiedy rzeki „zeszły pod ziemię”, płynąc pod powierzchnią terenu, w kanałach. Rzeki naszego miasta to idealny przykład negatywnego wpływu człowieka na środowisko.

Obecnie na obszarze Łodzi płynie 18 rzek i kilkanaście bezimiennych cieków wodnych. Największymi rzekami są: Ner, Bzura, Łódka, Jasień, Sokołówka, Olechówka, dwie pierwsze zostały już omówione, pozostałe cztery zostaną opisane poniżej. Pozostałymi rzekami są: Aniołówka, Augustówka, Bałutka, Brzoza, Dobrzynka, Gadka, Jasieniec, Karolewka, Łagiewniczanka, Miazga, Wrząca, Zimna Woda.

Łódka to rzeka, która zmieniła swą nazwę, pierwotna nazwa to Ostroga. Początki Łodzi przemysłowej w XIX wieku to Nowe Miasto – dzisiejszy Plac Wolności. Nową jednostkę osadniczą ulokowano na polecenie Rajmunda Rembielińskiego, na południe od Łodzi średniowiecznej. Te dwa organizmy miejskie rozdzielała dolina Ostrogi. W latach 40-tych XIX wieku przyjęła się nazwa Łódka. Początkowo źródła Łódki znajdowały się na terenie dzisiejszego osiedla Sikawa, skąd płynąc była zasilana licznymi dopływami. Większość z nich obecnie jest widoczna tylko w postaci obniżeń terenu, a jedynym dopływem prowadzącym stale wody jest Bałutka. Współcześnie Łódka bierze swój początek na przepuście drogowym przy ul. Brzezińskiej. Z tego miejsca płynie na zachód, równolegle do ulicy Brzezińskiej. Przekraczając ul. Strykowską, jest już krytym kanałem, a wzdłuż ul. Wojska Polskiego, na wysokości Akademii Sztuk Pięknych, płynie otwartą doliną. Na tym odcinku Łódki powstał Park Ocalałych. Przy ul. Źródłowej rzeka znów „schodzi pod ziemię”, aby płynąć kanałem pod terenem Parku Helenowskiego, Parku Staromiejskiego i Manufaktury.

Na powierzchni Łódka pojawia się dopiero na terenie Parku im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, największego parku w Łodzi potocznie zwanego parkiem na Zdrowiu. Tutaj płynie przez ogród botaniczny i dalej wzdłuż ul. Konstantynowskiej, po czym opuszcza granice Łodzi. Płynie przez Konstantynów Łódzki, gdzie po 20 km wpływa do Neru.

Pierwotnie Łódka prowadziła znaczne ilości wody, które tak zachwycały Rembielińskiego i Staszica. W dolinie powstawały liczne młyny (Grobelny, Mania). W pierwszej połowie XIX wieku powstały tutaj również: farbiarnia, browary, rzeźnia. W drugiej połowie XIX wieku nad Łódką powstawały zakłady włókiennicze Roberta Biedermanna czy browar Karola Anstadta. Wszystkie te zakłady, duże i małe, zawdzięczały swój rozwój Łódce. Obecnie rzeka ta pełni funkcję odbiorcy wód opadowych, prowadząc niewielkie ilości wód w okresach suchych. Istnieje w świadomości łodzian jako symbol narodzin miasta przemysłowego.

Warto wspomnieć o kilku ciekawych obiektach znajdujących się wzdłuż Łódki, są one znane nie tylko mieszkańcom Łodzi. W pobliżu ul. Strykowskiej i Wojska Polskiego znajduje się największy cmentarz żydowski w Europie. Spoczywają tu wielcy łódzcy przemysłowcy, wybitni lekarze, artyści, prawnicy. Na terenie cmentarza zostali pochowani również polscy harcerze zamordowani przez hitlerowców.

Ciekawą budowlą jest Akademia Sztuk Pięknych im. Władysława Strzemińskiego, ostatnio rozbudowywana i modernizowana. Za Parkiem Ocalałych, który powstał w rocznicę likwidacji przez Niemców getta łódzkiego w 1944 roku, Łódka płynie kanałem pod powierzchnią ziemi.

Łódzkie getto było najdłużej istniejącym. Tutaj hitlerowcy kierowali transporty Żydów z Francji, Holandii, Niemiec, Węgier. Na terenie getta przebywała również grupa 5–6 tys. Romów, którzy także zostali zamordowani w obozach zagłady.

Ciekawym przyrodniczym obiektem w dolinie Łódki był i jest Park Helenów. Był to prywatny park rodziny Anstadtów, udostępniany do zwiedzania za odpowiednią opłatą. Tutaj można było napić się piwa z miejscowego browaru, popływać łódką po stawie, pasjonować się wyścigami cyklistów, podziwiać lwy czy niedźwiedzie, zobaczyć pierwszy lot balonem w Łodzi, emocjonować się skokami spadochronowymi. Pojawienie się w Helenowie należało do dobrego tonu, był to swoisty salon towarzyski. Obecnie park ten lata świetności ma już za sobą.

Na zachód od Parku Helenowskiego i Parku Staromiejskiego możemy wędrować terenami należącymi do dawnego królestwa Izraela Poznań-
skiego – jest to Manufaktura. Jest ona przykładem udanej rewitalizacji. Powstały tutaj obiekty handlowe, gastronomiczne, rozrywkowe, kulturalne oraz największy hotel w Łodzi.

W latach 1872–1892 wybudowano najważniejsze obiekty przemysłowe, takie jak przędzalnia, tkalnia, wykończalnia, warsztaty naprawcze. Budowane były domy dla kadry technicznej i robotników, szpital, dom ludowy, bocznica kolejowa, w późniejszym czasie szkoła. Najokazalszą budowlą „królestwa” Poznańskiego była jego rezydencja – największy pałac łódzkich „królów bawełny”. Obecnie znajduje się tu Muzeum Historii Miasta.

W zachodniej części miasta Łódka płynie przez duży kompleks zieleni – 300-hektarowy park im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Znajduje się tutaj ogródek jordanowski, ciekawe okazy dendrologiczne. Część tego obszaru zieleni to rezerwat przyrody, pozostałość pierwotnych lasów, które rosły na tych terenach przed powstaniem Łodzi przemysłowej. Leśny rezerwat przyrody „Polesie Konstantynowskie” był pierwszym utworzonym w Polsce rezerwatem w granicach administracyjnych miasta. Na tym terenie Łódka płynie przez największy ogród botaniczny w naszym kraju. Można tutaj podziwiać alpinarium, ogród japoński, kolekcję roślin ozdobnych, leczniczych, ogród cieni i kolekcję zegarów słonecznych. Warto się wybrać do ogrodu na przełomie kwietnia i maja, w czasie, gdy kwitną tysiące tulipanów.

Po opuszczeniu ogrodu botanicznego, Łódka płynie w stronę Konstantynowa, gdzie wpływa do Neru.

Jasień to rzeka płynąca kilka kilometrów na południe od Łódki. Ta rzeka, mająca spadek ok. 8‰, zachwyciła Staszica prędkością nurtu i ilością niesionej wody. Na całej swej długości 12,5 km płynie w granicach Łodzi, uchodząc do Neru. Obecnie początek Jasienia to wylot kanału deszczowego z ul. Giewont. Na wielu odcinkach płynie krytym korytem, jest to rzeka całkowicie uregulowana. Niesie niewielkie ilości wody, tylko w czasie intensywnych opadów przepływ znacznie się zwiększa. Pozostałością dużego przepływu i przemysłowego znaczenia rzeki są zachowane zbiorniki wodne. Największy z nich to zbiornik przy ulicy Przędzalnianej, pozostałe znajdują się w parkach: Widzewskim, Nad Jasieniem, Reymonta. Współczesnymi dopływami są Olechówka i Karolewka.

Nie każdy łodzianin wie, że Jasień odegrał wielką rolę w powstaniu Łodzi przemysłowej. Wzdłuż Jasienia w latach 20-tych XIX wieku zostały wytyczone tzw. „posiadła wodno-fabryczne”, na których miały powstać duże zakłady lniarskie i bawełniane. Pierwszymi przedsiębiorcami na tym terenie byli Krystian Wendisch i Tytus Kopisch. Ludwik Geyer, największy łódzki przemysłowiec pierwszej połowy XIX wieku, nad Jasieniem zbudował swoje zakłady. Centralne Muzeum Włókiennictwa to dawna chluba Geyera. Dumą muzeum są kolekcje tkanin artystycznych. Na terenie muzeum został utworzony skansen budownictwa drewnianego.

Największym fabrykantem nad Jasieniem, w Łodzi, w Królestwie Polskim był Karol Scheibler. Przybył do Łodzi w 1853 roku. Na terenie Parku Źródliska otrzymał od miasta (bezpłatnie) teren, na którym rozpoczął budowę swego imperium. Dom Scheiblera to obecne Muzeum Kinematografii. 10 lat później był już największym łódzkim przemysłowcem. W latach 70-tych rozpoczął inwestycję na niespotykaną dotychczas skalę. Przejmując tereny wzdłuż Jasienia, stworzył kompleks fabryczno-rezydencjonalny zwany „Księży Młyn”. Powstały budynki przędzalni, tkalni, wykończalni, powstała straż pożarna, sklep, szkoła, dom tańca, linie kolejowe na terenie zakładów (Scheibler miał własny wagon przystosowany do podróży). Na rogu ulic Tymienieckiego i Przędzalnianej znajduje się pałac zbudowany przez Scheiblera dla córki Matyldy i jej męża Edwarda Herbsta. Obecnie znajduje się tutaj oddział Muzeum Sztuki, który prezentuje wystrój wnętrz rezydencji fabrykanckich.

Olechówka to rzeka o długości 12,5 km, wpływa do Jasienia. Cały odcinek Olechówki znajduje się na terenie Łodzi. Na całej długości rzeka jest uregulowana i płynie otwartym korytem, co dla Łodzi nie jest takie oczywiste. Rzeka ta nie odegrała żadnej roli w powstawaniu przemysłu, dlatego też prowadzi dość czyste wody. Dwa z czterech jej zbiorników pełnią rolę rekreacyjną. W letnie dni zbiornik „Na Młynku” jest otoczony przez rzesze plażujących łodzian. Największy zbiornik wodny na Olechówce to Stawy Jana. Są po Stawach Stefańskiego w dolinie Neru największą powierzchnią wodną w Łodzi. Stawy Jana również pełnią ważną funkcję rekreacyjną. Dopływem Olechówki jest Augustówka.

Sokołówka płynie w północnej części Łodzi, jest lewym dopływem Bzury. Za obszar źródłowy uważa się rejon ul. Strykowskiej i Ametystowej, choć dość rzadko jest tutaj woda. Cały odcinek Sokołówki, tj. ok. 13 km,
można podzielić na dwie części. Górny bieg od ulicy Strykowskiej do Deczyńskiego charakteryzuje się bardzo małym przepływem lub jego zupełnym brakiem. Druga charakterystyczna cecha tego odcinka to kryty kanał – na odcinku ponad 1 km rzeka płynie pod powierzchnią gruntu.

Stały przepływ na Sokołówce pojawia się poniżej ul. Deczyńskiego. W dolinie Sokołówki znajdują się liczne stawy i zbiorniki wodne. Przekraczając ul. Folwarczną, rzeka wpływa na obszar Parku Julianowskiego (Park im. Adama Mickiewicza) Znajdują się tutaj dwa stawy, podnosząc wartości krajobrazowe tego parku. Park ten do II wojny był własnością rodziny Heinzlów. „Łódzki król wełny”, Juliusz Heinzel, kupił te tereny w latach 80-tych XIX wieku i wystawił tutaj wspaniały pałac, który nie przetrwał do naszych czasów. 6 września 1939 roku został zbombardowany przez lotnictwo niemieckie. W pierwszych dniach wojny znajdował się tutaj sztab Armii „Łódź”.

Na odcinku od ul. Zgierskiej aż do ujścia Sokołówka jest objęta programem renaturyzacji doliny rzecznej. Zostaną zbudowane zbiorniki retencyjne, które mają istotny wpływ na mikroklimat oraz życie drobnych zwierząt: ssaków, płazów, owadów.

Dopływami Sokołówki są: Brzoza (prawobrzeżny) oraz Aniołówka ze swoim dopływem Zimną Wodą (lewobrzeżny).