Obecny układ sieci hydrologicznej na obszarze Polski środkowej ma bezpośredni związek z ważnymi wydarzeniami geologicznymi, jakie miały tu miejsce w czwartorzędzie. Wydarzenia te to zlodowacenia.
Wielokrotne nasuwanie się i wycofywanie lądolodu skandynawskiego nie pozostało bez wpływu na ukształtowanie terenu w Polsce. Jest to doskonale widoczne na obszarach pojezierzy, gdzie można obserwować rzeźbotwórczą działalność lądolodu w postaci rzeźby młodoglacjalnej.
Współczesna sieć rzeczna województwa łódzkiego sięga czasów interglacjału wielkiego, ok. 400–300 tys. lat temu, kiedy to ustalił się odpływ wód ówczesnymi rzekami na północ. W regionie łódzkim są to południkowe odcinki obecnej Warty i Pilicy. Zlodowacenie Warty miało wpływ na powstanie szeregu pradolin o przebiegu równoleżnikowym np. Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej, która obecnie jest wykorzystywana przez Wartę oraz Bzurę. Po ostatecznym ustąpieniu lądolodu skandynawskiego z obszaru Polski, a było to ok. 12 tys. lat temu, ustaliła się dzisiejsza sieć rzeczna.
Wszystkie rzeki płynące po danym terenie zmieniają go. Powoli, niezauważalnie. Pogłębiają lub poszerzają doliny, tworzą zakręty rzeczne (meandry), mielizny lub wyspy, by w końcu, po kilkudziesięciu czy kilkuset latach, porzucić koryto rzeki i płynąć kilkadziesiąt, kilkaset lub kilka tysięcy metrów dalej, w zupełnie innym miejscu. Opuszczone przez główny nurt stare koryta rzeczne powoli zarastają. Są również oddzielane od nowych przez procesy akumulacji. Tworzą się starorzecza, które są świadectwem kaprysów rzeki.
Każdy ciek posiada cechy wpływające na jego indywidualny charakter. Rzeka, płynąc po podłożu, porusza się z określoną prędkością, która zależy od nachylenia terenu. Przy większym wzrasta prędkość nurtu rzeki, co wpływa na siłę i szybkość procesów niszczących: erozję boczną i erozję wgłębną. Spadek terenu, po którym płynie woda, nazywa się promilem rzeki. Można go obliczyć, znając wysokość względną między początkiem i końcem danego odcinka oraz długość odcinka. Promil rzeki jest to iloraz wysokości względnej i długości odcinka, który mnożymy przez 1000‰.
Ważna cecha rzeki to wielkość przepływu wody w korycie w danym miejscu oraz wahania stanów wody. Elementy te są zależne od warunków klimatycznych, główną rolę odgrywa tu suma i rozkład opadów atmosferycznych w ciągu roku. Zależność ta jest oczywista, im większy opad atmosferyczny, tym większy przepływ, a co za tym idzie większa siła nośna (siła niszcząca rzeki).
Przepływ podawany jest (dla większych rzek) w m³/s. W Polsce największe przepływy są notowane na Wiśle, maksymalne wartości w obszarze ujściowym to ok. 1000–1050 m³/s. Rzeka o największych przepływach na świecie to Amazonka, wartości przepływu w obszarze ujściowym to ok. 200 000 m³/s (maksymalnie do 360 000 m³/s). Roczny rytm zjawisk klimatycznych jest przyczyną wahań stanów wody. Niski stan wody to tzw. niżówki, wysoki to wezbrania lub powodzie. W Polsce największe amplitudy stanów wód płynących dochodzą do 10 m i są notowane na Dunajcu. Jest to jedna z najbardziej kapryśnych rzek w Polsce, ponieważ jej źródła znajdują się w Tatrach, czyli na obszarze o największych opadach atmosferycznych w naszym kraju (średni opad to ok. 1200 mm/m²/rok).
Dowodem rzeźbotwórczej działalności rzek jest ilość transportowanego materiału, który został zabrany z terenów, po których płyną. Szacuje się, że polskie rzeki odprowadzają do Bałtyku w ciągu roku ok. 5 mln t materiału skalnego w postaci zawiesiny i zbliżone wartości materiału wleczonego po dnie. Dla przykładu: Wisła w dolnym biegu niesie ok. 2 mln t/rok, Warta ok. 100–300 tys. t/rok.
Część osadów transportowanych rzeką jest akumulowana w dolinach rzecznych w czasie powodzi. Drobny materiał w postaci piasków, mułów czy iłów, gromadząc się poza korytem rzecznym, daje początek procesowi glebotwórczemu. Prowadzi on do powstania bardzo żyznych gleb – mad. Obszary, na których występują tego typu gleby, wykorzystywane są przez człowieka od tysięcy lat jako pola uprawne, łąki i pastwiska.
Doliny rzeczne, ze względu na dostęp do wody, wysokie plony uprawianych roślin oraz warunki obronne, były wykorzystywane do zakładania osiedli: grodzisk, zamków, miast czy wsi. Wraz ze wzrostem liczby ludności rosła również gęstość zaludnienia dolin rzecznych. Obecnie istnieją regiony świata, gdzie gęstość zaludnienia w dolinach rzecznych dochodzi do 10 000 os/km² (dolina Nilu w Egipcie, Jangcy w Chinach). Człowiek, wykorzystując rzeki na różnorodne sposoby, czasami zapomina, że jest to żywioł, który nie w pełni możemy kontrolować. W czasie katastrofalnych powodzi, kiedy giną ludzie, a straty materialne są ogromne, uczymy się pokory wobec natury oraz uczymy się podejmować mądre decyzje dotyczące zagospodarowania dolin rzecznych.
Rzeki w Polsce są zasilane przez wody opadowe i roztopowe. Sposób ich zasilania w wodę nazywamy ustrojem lub reżimem rzeki. Wszystkie, nawet najmniejsze cieki w naszym kraju mają ustrój złożony. Woda, którą niosą, pochodzi z topniejącego śniegu i padającego deszczu, czyli mamy do czynienia z ustrojem śnieżno-deszczowym. Każda rzeka zbiera wodę z pewnego obszaru, który nazywa się dorzeczem. Największe dorzecze w Polsce ma najdłuższa rzeka, Wisła. Zajmuje ono ok. 54% powierzchni Polski. Dorzecze Odry to ok. 34%. Pozostała część naszego kraju to dorzecza rzek przymorskich oraz niewielkie powierzchnie, które należą do dorzeczy: Dniestru, Dunaju i Łaby. Charakterystyczną cechą dorzecza Wisły i Odry jest ich asymetria, prawe części dorzeczy są lepiej wykształcone i znacznie większe niż lewe. Wynika to z ogólnego nachylenia Polski z południowego wschodu na północny zachód.
Główne rzeki płynące na obszarze województwa łódzkiego należą do dorzecza Wisły i Odry.
Obszar oddzielający różne dorzecza nazywamy działem wodnym. Przez obszar województwa łódzkiego, a dokładniej przez Łódź, przechodzi dział wodny I rzędu. Oddziela on dorzecza rzek uchodzących bezpośrednio do morza. Jest to wielka ciekawostka hydrologiczno-osadnicza, rzadko bowiem spotyka się tak duże miasta, które powstały na dziale wodnym I rzędu. Najczęściej dział wodny jest terenem wyniesionym, który umożliwia swobodny spływ wód w różnych kierunkach. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku Łodzi. Najwyższe wzniesienie sięga tu ok. 280 m n.p.m. i z tych wyniesionych terenów rzeki płyną w kierunku wschodnim, północnym i zachodnim.
Obszar okolic Łodzi to ciąg wzniesień ciągnących się od Wyżyny Małopolskiej na północ. Obszary te w postaci Wysoczyzny Piotrkowskiej czy Wyżyny Łódzkiej oddzielają dorzecza Wisły i Odry na terenie województwa łódzkiego.
